Terwijl alle aandacht in de media wordt opgeslokt door Covid-19 nieuws, vinden er op andere gebieden (ruimtelijke ordening, energietransitie) in hoog tempo ontwikkelingen plaats die verregaande gevolgen zullen hebben voor het aanzien van Nederland. Voor we straks wakker worden in een machinekamer van windmolens en zonnecellen, hier even de tussenstand van de Regionale Energie Strategieën voor het IJsselmeergebied.
Tussenstand van de Regionale Energie Studies, oktober 2020
Tekst Frans de Nooij (zie ook de Ledenspecial najaar 2020)
Het is inmiddels algemeen bekend dat Nederland ver achter ligt bij de opgave om de opwarming van de aarde af te remmen. De taken die voortkomen uit de klimaatdoelen van Parijs worden nog maar spaarzaam opgepakt. Voor wat betreft de gebouwde omgeving wordt er nu een plan van aanpak voor (elektrische) energiewinning uit natuurlijke en hernieuwbare bronnen gemaakt. Ook op Warmte wordt gestudeerd. Dat kan van belang zijn via Aquathermie in het Markermeer, maar dat is nog in het conceptstadium. Het zoeken naar mogelijkheden voor wind-en zonne-energie gaat via een regionale aanpak Om de inventarisatie van de mogelijkheden te organiseren zijn dertig zogenaamde RES regio’s gevormd. Overigens zonder wettelijke basis. Dus besluiten kunnen alleen door gemeenten en provincies genomen worden. In feite zonder landelijke sturing, zoals die wel bestond bij de eerdere exercitie voor het plaatsen van windmolens. Daardoor is er eigenlijk ook geen zicht op de grootte van de vraag naar energie waar deze operatie in moet voorzien. Het plotseling opduiken van een groot aantal datacentra in Flevoland en de Wieringermeer, die onze zwaar gesubsidieerde groene energie opslurpen zou het beeld bijvoorbeeld wel eens drastisch kunnen verstoren. Ook is er geen afweging voorzien tussen meer windturbines op land, met vaak veel landschapspijn als gevolg en meer windturbines op zee, waar het ook vaker en harder waait. Wat de beoordeling van de noodzaak van allerlei voor het landschap, de natuur en de mens pijnlijke ingrepen nog moeilijker maakt is dat er totaal geen zicht lijkt op de haalbaarheid van de noodzakelijke inspanningen bij de landbouw, het verkeer en de industrie.
Regionale Energie Strategieën
De RESsen gaan over opwekking van elektriciteit (en warmte) voor de gebouwde omgeving en vormen samen nog maar 25% van de totale opgave waar we als land voor staan. Het zou goed zijn als de RESsen worden gebaseerd op een over all visie op de energietransitie die gebaseerd is op een optimaal benutten van de grote mogelijkheden op de Noordzee en ook uitgaan van een besparingsprogramma. Anders is straks het IJsselmeer (nog verder) verpest maar roken de schoorstenen op de Maasvlakte nog rustig door, blijft de intensieve veehouderij CO2 uitstoten en vliegt de KLM weer rustig verder.
Maar de opgave is hoe dan ook groot! Volgens de NRC moeten er in Nederland voor 2030 ruwweg 1000 vaak zeer hoge windturbines worden geplaatst en ongeveer 200 km2 aan “zonneweides”. En dan moet er daarna voor de periode 2030-2050 nog een vergelijkbare of misschien wel een grotere inspanning worden georganiseerd. Daarover spreekt de recent gepubliceerde Nationale Omgevingsvisie (NOVI).
De RES regio’s hebben dit voorjaar allen een concept RES (Regionale Energie Studie) gepubliceerd. Het achter ons liggende halfjaar is besteed aan het overleg en het brainstormen met bewoners, initiatiefnemers, maatschappelijke organisaties e.d. Het ging daarbij overigens ook om het enthousiast maken van de bewoners voor de energietransitie en het verder in kaart brengen van de mogelijkheden voor wind en zon en het sonderen van het draagvlak voor de mogelijkheden. Maar er zijn ook alternatieve plannen en bezwaren geïnventariseerd. De wensen en bedenkingen zullen in een reactienota , die in het late najaar verschijnt worden neergelegd. De voorstellen zullen in het vervolgproces worden meegenomen. Uit dit proces resulteert in medio 2021 de RES 1.0. Een bouwsteen voor het Omgevingsbeleid. Bij de besluitvorming over het omgevingsbeleid, dus het aannemen van concrete plannen voor een bepaalde plek zijn de gemeenteraden en provinciale staten aan zet en vallen de beslissingen.
Begin oktober worden de resultaten van het proces, zonder dat daarover besluitvorming heeft plaatsgevonden ter hand gesteld van het Planbureau voor de Leefomgeving .De wensen en bedenkingen van volksvertegenwoordigers en reacties, en visies van derden worden meegestuurd. Het Planbureau gaat de voorstellen, ook op haalbaarheid op redelijke termijn doorrekenen. En op grond van hun advies komt de regering met een oordeel en mogelijk met een “aanwijzing” op rond waarvan in juli 2021 per regio het definitieve RES moeten worden vastgesteld en zullen de betrokken besturen een reeks besluiten moeten nemen. Het is vanzelfsprekend de bedoeling de Ressen periodiek te herijken.
Voor het IJsselmeergebied zijn een vijftal Ressen relevant.
Allereerst de RES Regio Friesland. Door de plaatsing van 89 turbines bij de Afsluitdijk, het windpark Fryslân, vind men het kennelijk wel genoeg. Meer windenergie in het IJsselmeer wordt op voorhand uitgesloten. Wel start dit najaar een ontwerpend onderzoek waaruit nog moet blijken of het IJsselmeer betrokken wordt bij het zoeken naar plekken voor zonne-energie. Dit onderzoek is naar verwachting in december 2020 gereed.
De RES regio West Overijssel grenst maar beperkt aan het IJsselmeergebied. Derhalve zijn er geen onderzoeken of plannen die betrekking hebben op duurzame opwek in het IJsselmeer.
De RES regio Flevoland. Deze provincie heeft natuurlijk al een zeer forse bijdrage geleverd door de grote reeks van 86 windturbines langs de dijk van de Noord Oost Polder (38 op het land en 48 in het water) en door het geplande windpark Blaauw, met 61 turbines, tussen de Ketelbrug en Lelystad. En natuurlijk door het grote aantal turbines in de polder zelf. Het sluit verder het IJsselmeer uit als zoekgebied voor turbines maar wil wel de effecten van zon op water onderzoeken middels een pilot. De lobby voor windmolens op de Houtribdijk lijkt gelukkig voorbij.
In de RES regio Noord-Holland Zuid heeft Amsterdam de hoop uitgesproeken dat het de taakstelling voor energie uit zon en wind zal kunnen vinden binnen het bestaande stedelijke en industriële landschap. Voor de opwek van zonne-energie wordt primair in de stad gezocht naar grote daken en dubbel ruimtegebruik. Maar als dat niet lukt houd men de optie open ook in Waterland en het IJmeer locaties uit te denken voor zon , met een nee tenzij principe. Dat wordt dus alleen in overweging genomen wanneer de andere gebieden niet genoeg ruimte bieden. Dezelfde redenering geldt voor de ambitie windenergie. Daarvoor zijn zeven zoekgebieden binnen de stedelijke contour geïdentificeerd. Waterland/IJmeer komen ook hier in beeld als binnen de contour geen 50 MW kan worden gerealiseerd of wanneer er vanuit het Rijk een extra opgave wordt opgelegd.
Buiten het Amsterdamse is een bescheiden turbinezoekgebied getekend aan de rand van de Gouwzee , bij de Nes, rond het aanlandingspunt van de Marker dijk. In het Gooimeer staat een potentieel zonneveld op de kaart met als vrome intentie: “mits dit als experimenteergebied wordt aangemerkt, waarbij ook gestreefd wordt naar verbeteren van de biodiversiteit”. Niet duidelijk is of dit om een mogelijke combinatie gaat of om compensatie…
Bij Noord-Holland Zuid hoort slechts een kleine “schil” IJsselmeer om dat de beoogde grens van de Markerwaard nu de grens van de gemeente Almere is. Daar kan dus betrekkelijk weinig. Bij Noord-Holland Noord hoort echter een groot stuk IJsselmeer. Daar wordt dan ook begerig naar gekeken.
In de RES regio Noord-Holland Noord lijkt het wel bingo!. Daar zien we een aantal zoekgebieden op of nabij water. Een grote pluk windmolens (75 wellicht), en eilanden met zonnecellen of drijvende zonnecellen (470 ha) zitten in het concept plan. Een lokale actiegroep, sprekend over het IJsselmeer als “een grote bak dood water” lanceert ambitieuze plannen voor een aantal zonne-eilanden. In de RES tekst zelf staat zoetgevooisd:
“deze zoekgebieden lenen zich voor pilots. Deze zoekgebieden zullen verder worden onderzocht. Om te leren en te ervaren hoe technische oplossingen voor wind–en zonne-energie gecombineerd kunnen worden met andere opgaven, zoals verbetering van de waterkwaliteit, natuurontwikkeling, biodiversiteit of recreatieve functie”.
Het zal ook gaan om haalbaarheid, wenselijkheid, kansen en beperkingen. De zoekgebieden op het IJsselmeer zullen in afstemming met de aangrenzende RES regio’s en belanghebbenden verder worden onderzocht.. Het IJsselmeer is derhalve als een groot zoekgebied opgenomen in de concept RES. Wel wordt geconstateerd dat er weinig steun is voor zon/wind in natuurgebieden en cultuurhistorisch landschap.
De regio West Friesland en de gemeente Medemblik willen inzetten op zonnecel-eilanden en daarmee nog meer windmolens in het kwetsbare landschap of in het IJsselmeer voorkomen. Bij de bewoners van Andijk en de verdere kustzone tussen Medemblik en Enkhuizen heeft dit tot grote ongerustheid geleid. Een petitie tegen de plannen is intussen meer dan 4000 keer ondertekend. Hoe groot het draagvlak voor het burgerinitiatief is onbekend. De provincie Noord-Holland en de gemeente Medemblik hebben een opdracht aan Deltares verleend voor het onderzoeken van de zogenaamde zonnebanken.
Te verwachten is dat bij deze studies naar de mogelijkheden voor energiewinning “te water” een afstemming of verweving zal plaatsvinden met de projectstudie Wieringerhoek die is opgezet om de mogelijkheden voor een robuuste natte natuur in het gebied tussen den Oever en Enkhuizen te verkennen.
Vogelbescherming heeft in de strijd tegen aantasting van de leefwereld van vogels in het IJsselmeer onlangs een plan (een nieuwe denkrichting) gelanceerd voor achteroevers in de Wieringenmeer. Met een groene dynamische osmotische kustzone en aan de landzijde een reeks zonnevelden op land. In deze multifunctionele zone kunnen biodiversiteitsherstel en de klimaatopgave worden gekoppeld wordt gesteld. Vogelbescherming verzoekt de provincie dit te laten doorrekenen.
Commentaar
Oplossingen in Noord-Holland voor de klimaatcrisis druisen soms lijnrecht in tegen oplossingen voor de biodiversiteitscrisis. Vogelbescherming en andere organisaties, verenigd in de Coalitie Blauwe Hart hebben die bezorgdheid ook naar buiten gebracht in brieven aan de provincie en de RES regio’s. Omdat wij die bezorgdheid volstrekt delen en bovendien zeer bezorgd zijn over de te verwachten verdere aantasting van het landschap heeft de IJsselmeervereniging deze brieven mede ondertekend.
De groene organisaties vinden het onwenselijk dat door een eenzijdige keuze voor de klimaataanpak de biodiversiteit en de landschappelijke waarden verder verslechteren. Het ecosysteem van het IJsselmeer functioneert zeker niet optimaal en het is nodig dat er gewerkt wordt aan herstel en verbetering. Dat gebeurt overigens ook met de Programmatisch Aanpak Grote Wateren. In het kader waarvan gewerkt wordt aan de verbeterprojecten Marker Wadden, Friese Kust, Oostvaardersoevers. Wieringerhoek en Noord-Hollandse Markermeerkust. Het zou zeer teleurstellend zijn als de natuurwinst die straks met deze plannen wordt bereikt weer teniet gedaan zou worden door (meer) windmolens en zonnecellen in het IJsselmeer. Wij vinden dan ook dat natuurgebieden moeten worden vermeden bij het zoeken naar mogelijkheden duurzame energie te winnen. Eventueel afgezien van aquathermie. Ook roepen we het rijk op te bevorderen dat er een integrale ruimtelijk visie voor de lange termijn komt met het oog op de toekomstige energieopgave.
De coalitie Blauwe Hart en de IJsselmeervereniging zien dan ook geen nieuwe mogelijkheden voor windenergie in het IJsselmeergebied. Het is een beschermd natuurgebied, vooral voor vogels. Bovendien wordt een groot deel van de nationale windopgave op land hier op dit moment al gerealiseerd. Om een groot deel van het IJsselmeer staat al een hek van windturbines. Dus geen turbinepark bij de Nes, in het IJmeer of in het IJsselmeer!
Voor zonne-energie geldt in feite hetzelfde . ”Zonnevelden” horen niet in het IJsselmeer/Markermeer. Al was het maar omdat vanwege veiligheid ze alleen op eilanden denkbaar zijn. Wij pleiten ervoor veel serieuzer te zoeken naar mogelijkheden op daken, op dijken en langs wegen. Met behulp van de door de Tweede Kamer aangenomen “zonneladder”. Experimenten met kleinschalige aantallen zonnepanelen kunnen alleen plaatsvinden na toetsing aan Natura 2000 en moeten gekoppeld aan een zorgvuldig monitoringsonderzoek. Daarbij kan de de mogelijkheid Windmolenparken te combineren met zonnevelden wellicht als minst slechte mogelijkheid ook onderzoekwaardig zijn.
Ook de Watersporters hebben in een open brief gereageerd, zowel op de plannen voor natuurontwikkeling als op de Ressen. Zij schrijven: “In de RES Noord-Holland worden IJsselmeer en Markermeer als zoekgebied aangegeven voor grootschalige windparken. In de planvorming voor de PAGW projecten worden zonneparken gezien als meekoppelkansen. Natura 2000 gebied wordt dan in feite gezien als industrieterrein. Het IJsselmeergebied is echter geen “lege bak ”of “ecologisch drama” dat verder kan worden ingericht met windparken en/of zonnepanelen, natuureilanden, rietmoerassen en ondieptes. Het is een binnen Europa uniek zoetwatermeer waar je kunt zeilen en recreëren en je vanaf het water en vanaf de oevers de ruimte, openheid en weidsheid en ’s nachts de duisternis nog kunt ervaren. Door de vele plannen dreigen deze waarden verloren te gaan”.
Standpunt IJsselmeervereniging
De IJsselmeervereniging is natuurlijk voor een effectieve aanpak van het klimaatprobleem. Maar wij vinden ook dat er in de Ressen veel meer aandacht moet zijn voor grootschalige besparingen, bijvoorbeeld door de isolatie van een paar miljoen woningen. Dat kan een stuk aantasting van het landschap voorkomen. Wij vinden dat er al teveel windturbines rond en in het IJsselmeer staan en vinden de suggesties in de Ressen van Noord-Holland dan ook funest, zeker ook zolang niet meer bekend is over de schade aan vogels in dit internationaal beschermde gebied. Zonnecellen horen vooral op daken en bij infrastructuur, zeker niet in het water van natuurgebieden. De studies daarnaar zullen wij dan ook zeer kritisch volgen. De aanleg van eilanden voor zonnecellen vinden wij funest voor het aanzien van dit landschap van wereldklasse. Tenslotte tekenen wij protest aan tegen de “uitverkoop” van de met belastingmiddelen gesubsidieerde groene stroom aan Amerikaanse datacentra, die geen of te weinig belasting betalen en bovendien (gaan) zorgen voor grootschalige horizonvervuiling. Wiebes wordt wakker! Kabinet wordt wakker!
Het IJsselmeergebied moet de plek blijven waar de internationale vogelgemeenschap royaal een veilige plek vindt en waar je als oeverrecreant of als zeiler van de ruimte, openheid en weidsheid kan ervaren. Energie-eilanden of nog meer windmolens beschadigen dit landschap van wereldklasse ernstig. De discussie over de RES voorstellen lijkt een belangrijke test te gaan worden of een gedragen integrale visie kan worden bereikt.
Bijlagen:
– Gezamenlijke brief aan Prov. Staten NH inzake RESsen
– Open brief Platform jachthavens IJsselmeergebied